Aw.: Półnaga Syrena na wprost, z długimi włosami, w przepasce, trzymająca się za rozdwojony ogon, z boków kulki, wokół SI - RE - [NA]

Jeden z najsławniejszych polskich brakteatów, tworzący parę zbieżnych stylistycznie i metrologicznie monet z monstrami, wraz z brakteatem Aquila z orłem. Sławę zawdzięcza urodzie i niezwykłemu przedstawieniu, które — jak zauważył Witold Garbaczewski — w bestiariuszach średniowiecznych występuje w parze nie z orłem wcale, lecz z centaurem. Dziś znamy jeszcze dwa typy polskich brakteatów z syreną, ten jest jednak niewątpliwie najokazalszy i jako jedyny z trzech nosi podpis. Syrena we wczesnym średniowieczu jest symbolem złowrogim, demonicznym, a nawet lubieżnym, co tu zostało bez ogródek pokazane. Stanowi więc przykład dość częstej praktyki umieszczania na monetach tej doby symboli apotropaicznych. Wprowadzenie na monetę dodatkowo nazwy potwora tę funkcję jeszcze wzmacnia. Powszechnie przytaczana przynależność tej monety do Kazimierza Sprawiedliwego, rozpowszechniona w albumowej książce Tadeusza Kałkowskiego, wzięła się stąd, że Kaźmirz Stronczyński zilustrował ją na tej samej tablicy, na której u góry położył imienne monety Kazimierza. Tworząc swój Podręcznik numizmatyki polskiej Marian Gumowski wziął tytuł pierwszej grupy monet, „Monety Kaźmirza IIo Sprawiedliwego” za tytuł całej tablicy, nie czytając tekstu Stronczyńskiego, który bynajmniej nie próbował przypisać tej monety Kazimierzowi ani w ogóle rozważać panowania, z którego pochodzi. Za Gumowskim zaś poszedł Kałkowski. Pytanie o władcę nie jest tymczasem łatwe. Brakteat ten wystąpił tylko w jednym skarbie, z Wieńca pod Włocławkiem, gdzie w 1850 roku było 31 egzemplarzy takich monet. Tam był to jeden z najliczniejszych typów, obok brakteatów z imieniem Bolesława, które przypisujemy księciu mazowiecko-kujawskiemu Lestkowi (1173-1185), synowi Bolesława Kędzierzawego. Skarb z Wieńca ukryty został dużo po śmierci tego władcy, w 1. ćwierci XIII wieku, i oprócz Lestka oraz władających po nim Kujawami książąt, Kazimierza Sprawiedliwego i Mieszka Starego, emitentem monety z syreną mógł być nawet panujący od 1202 roku Konrad Mazowiecki. Znaczny ciężar (Stronczyński podawał, że „wagą 3 grany przenosił”, tzn. ważył średnio ok. 0,2 g) przemawia za Lestkiem lub Kazimierzem, a dobry stan w skarbie raczej za późniejszymi książętami. Za lokalnym, kujawskim pochodzeniem tego brakteatu przemawia to, że nigdzie więcej — jak dotychczas — nie wystąpił.

W 1884 roku Stronczyński pisał o brakteacie Sirena „Zrazu było o niego łatwo, dziś jednak rzadko się z nim spotkać można”. Przez blisko półtora wieku sytuacja nie uległa poprawie. Prezentowany okaz pochodzi ze słynnego zbioru Józefa Sawickiego z Cleveland (1881-1969), rozprzedanego w 1980 roku (Galerie des Monnaies. The Sawicki Collection of Polish Coins and Medals. February 11-13. 1980, Genève 1980, poz. 21). (BRP)

Patyna.

Stronczyński 146.