Bardzo ładny egzemplarz. Poprawnie wybity. Bardzo dużo połysku menniczego. Moneta ogromnej rzadkości.

Aw.: Popiersie króla w koronie i w zbroi z szarfą dowódcy zawiązaną na ramieniu, z mieczem wspartym o ramię i jabłkiem panowania w drugiej dłoni. Spod zbroi wystaje hiszpańska kryza a na szyi jest zawieszony na łańcuchu order Złotego Runa, w otoku: SIGI:III:D:G:REX:POL:M:D:LIT:RVS:PRVS:MAS∙

Rw.: Pod ozdobiona kamieniami koroną, czteropolowa tarcza herbowa z skwadratowanym Orłem i litewską Pogonią, w polu sercowym mała tarcza z herbem Snop, rodu Wazów. Po bokach inicjały I∙I - V∙E, Jakuba Jacobsona van Emden (kierownika mennicy w Bydgoszczy). Napis u dołu przerywa wygięta tarcza z herbem Sas podskarbiego Wielkiego Koronnego. W otoku dalszy ciąg tytulatury królewskiej: SAM LIV:NEC:SElGOT:VAN:Q:HRI:R

Średnica: 29,5mm

Beyer (1880).343; Gumowski(1914).1268;   Kurpiewski.1475R6;   Kopicki.1270R6;   Pączkowski (Orty Zygmunta III, PN4/31/200, s.5, p.3).

Mała historia ortów koronnych

                  Pierwsze orty wybito w 1609 r. w Gdańsku. Wyobrażały one popiersie królewskie z długą rurkowatą kryzą w zbroi i z szarfą na ramieniu. Na rewersie powyginany renesansowy kartusz herbowy podtrzymywany przez dwa lwy. Pierwsze orty stanowiły równowartość ¼ talara, który w latach 1609 - 1615 miał wartość zbliżoną do 40 groszy. W roku 1615 deprecjacja drobnej monety srebrnej i drożenie talara sprawiło, że orty stały się nadwartościowe. Toteż nieco obniżono ich próbę, a wartość ustalono na 16 groszy. Do obiegu wprowadzono też ich nowy wzór, który pozwalał na odróżnienie nowych 16 groszowych monet o wcześniejszych emisji. Emisje ortów gdańskich zostały bardzo dobrze przyjęte w Koronie. Monety te doskonale nadawały się do obsługi lokalnego handlu. Zachowywały relatywnie stałą wartość pod względem próby i wagi, wobec bardzo szybko tracących na wartości trojaków i półtoraków. Pomimo dwukrotnej deprecjacji była to moneta o dosyć stabilnej wartości. Popularność ortów w koronie sprawiła, że administrujący mennica koronną w Bydgoszczy Jakub Jakobson van Emden podjął w 1618 roku próbę wybijania ortów koronnych. Nowa koronna moneta wyobrażała ozdobny portret królewski koronie i w zbroi z mieczem wspartym o ramię i jabłkiem panowania, na rewersie zaś ukoronowaną 9 polową tarczę herbową. Wykonano stemple i przystąpiono do ich wybijania według stopy menniczej gdańskiej. Prawdopodobnie emisja ta została przerwana, jako że Gdańsk ponownie zdeprecjonował wartość orta. Unikatowy ort z 1618 r. znany był w rozproszonej kolekcji Czerwińskiego. Mennica w Bydgoszczy zdecydowała się powrócić do produkcji ortów w 1620. Od tego roku wybijano je nieprzerwanie przez kilka następnych kilka lat do 1625 roku. Rok później do wybijania ortów przystępuje też mennica lenna w Królewcu, a po rocznej przerwie w 1623 roku, do ich wybijania powraca Gdańsk. Pierwsze orty wzorowały się na stemplach z 1618 roku, jednak miejsce 9 polowej tarczy zajęła 4 polowa tarcza herbowa z małą tarczą z herbem królewskim Snop w środku. W roku 1620 wykonano dwa nieco odmienne stemple rewersów, na pierwszym pojawiły się inicjały mennicze II-VE (Jakub Jacobson van Emden), kolejny już je pomijał. Oba pierwsze orty należą do monet skrajnie rzadkich i znane są niemal wyłącznie z największych kolekcji. Rok 1620 bez inicjałów notowany jest w kolekcji Czapskich i Muzeum Narodowym w Krakowie, odmiana z inicjałami znana jest z dwu drobnych odmian rewersu, tytulatura królewska: HRI:R, na jednej występuje dwukropek na drugiej go brak. Odmiana ta znana jest z kilkunastu egzemplarzy tak w zbiorach prywatnych, jak i muzealnych, odmiana z dwukropkiem była w kolekcji Kubickiego a bez dwukropka jest u Czapskich w Krakowie. W artykule o ortach polskich Dariusza Pączkowskiego (Przegląd Numizmatyczny 31/ 1/2000, s.5) odnotowano odmianę z kropką, ale wydaje się, że jest ona wynikiem zatarcia lub niedopicia dolnej kropki na gorzej zachowanym egzemplarzu. Masową produkcję ortów mennica Bydgoska rozpoczęła w 1621 roku. W tym roku wybito dwie emisje z nominałem umieszczonym u dołu pod popiersiem, a wyrażonym cyfrą 16 (groszy). Wkrótce jednak zrezygnowano z umieszczania nominału, wobec tracącego na wartości grosza. Pierwsze odmiany z cyfrą 16 należą do monet stosunkowo rzadkich. Można je podzielić na trzy typy różniące się dekoracją korony nad tarczą. Korona ma, lub nie ma wewnętrzne pałąki z mniej lub bardziej dekoracyjną tarczą z herbem Sas, należącym do podskarbiego koronnego. Ogółem udało się opisać 14 odmian interpunkcyjnych ortów z cyfrą 16. Emisje ortów z lat 1621 – 1625 bez cyfry 16 miały charakter masowy i wykazują bardzo wiele typów. Kolejne typy i odmiany charakteryzują się odmiennie przedstawianą koroną i jak przy poprzedniej emisji także odmiennym przedstawianiem tarczy z herbem podskarbiego. Ilość odmian dodatkowo powiększa dekoracja boków tarczy herbowej i sposobem wkomponowania w nie daty. Tytulatura królewska awersu może być zakończona tytulaturą PRVS.MAS, PRVS.M; PRV:M; PR:M;  także imię królewskie może być zapisana w formie SIGIS III jak SIGI III. Wśród tych ortów jest kilka odmian bardzo rzadkich, do takich należy ort z roku 1621 bez ozdób wokół tarczy herbowej (taki egzemplarz pojawił się na 36 aukcji WCN); podobnie odmiana z napisem PRS: M(gdzie S nabito bezpośrednio na literę V. W Przeglądzie Numizmatycznym odnotowano też orta z 1621 roku, gdzie zamiast herbu Snop Wazów znajdował się duży punkt. W roku 1622 mamy też orta bez prawej górnej dekoracji przy tarczy herbowej (WCN aukcja 38), w tymże roku wyróżnić tez można odmianę z małą głową króla. Pośród stempli z 1623 roku na uwagę zasługuje odmiana ze wieszającymi się kokardami po bokach tarczy miast dekoracyjnych zawijasów (WCN.39). Można też wyróżnić odmianę z szeroką kokardą nad królewskim ramieniem. Do poszukiwanych typów należy wyobrażenie tarczy herbowej ozdobione jelenimi rogami. Orty z ostatniego 1625 roku należą do monet niezwykle rzadkich, egzemplarz taki znany jest ze zbioru Potockiego. W 1627 roku wychodzi królewska ordynacja całkowicie zabraniająca bicia monet drobnych w Królestwie Polskim, ustawie tej podlegały także orty. Istnieje srebrny egzemplarz monety wielkości orta z datą 1628, który opisywany jest w literaturze jako ort 1628 lub jako ćwierćtalar (nawiązanie do nazwy talara ma odwoływać się do zezwolenia królewskiego na wybijania talarów i półtalarów). Wielu autorów mylnie opisuje ten unikat znany z XIX wiecznego zbioru Strzelbickiego w Krakowie. Warto też przypomnieć, że Karol Beyer omawiając te monetę w 1863 roku zwrócił uwagę, na jej dekoracyjność i delikatność stempla przynależną stemplom do monet złotych. Sugerowałoby to, iż jest to próbne odbicie stempla do emisji 3 dukatów lub półportugałów.

                  Orty gdańskie, koronne jak i pruskie należą do monet o dużej artystycznej wartości, charakteryzują się bardzo dobrym wykonaniem, szczególnie widocznym w monetach bitych w Gdańsku i Bydgoszczy, a kiedy w 1650 roku zniesiono zakazy wybijania monety srebrnej, bardzo chętnie do ich emisji powrócono.

Opis przygotował:

dr Jarosław Dutkowski